Trong bài viết dành riêng cho Tuần Việt Nam, tác giả Carl Thayer, giáo sư danh dự tại Học viện Quốc phòng Australia - Đại học New South Wales chỉ ra những yếu tố đang làm xói mòn quan hệ giữa hai nước.

Đại sứ Trung Quốc tại Canberra, các nhà ngoại giao khác của Bắc Kinh cũng như Thời báo Hoàn cầu, một cơ quan ngôn luận của đảng Cộng sản Trung Quốc đều đưa ra những tuyên bố không khoan nhượng, chỉ trích gay gắt Australia.

Trong tháng này, Trung Quốc đã chuyển từ lời nói sang hành động bằng cách cấm nhập khẩu thịt bò từ 3 công ty Australia, áp thuế cao đối với lúa mạch và cảnh báo du khách cũng như sinh viên không nên đến Australia do việc gia tăng các sự cố sắc tộc chống lại người châu Á. 

Hôm 10/6, một tòa án ở tỉnh Quảng Đông đã tuyên tử hình Karm Gilespie, một công dân Australia bị bắt cách đây 7 năm vì sở hữu 7,5kg ma túy đá. Phía Australia cáo buộc vụ việc có động cơ chính trị và cố tình được sắp xếp vào thời điểm này để gửi cảnh báo đến Canberra.

Năm 2014, Thủ tướng Australia Malcolm Turnbull và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình nhất trí nâng cấp quan hệ song phương lên thành quan hệ đối tác chiến lược toàn diện. Năm sau, hai nước ký một hiệp định thương mại tự do (ChAFTA) để nêu bật những điểm bổ sung qua lại của nền kinh tế hai nước.

Vào năm 2016, hơn 85% hàng hóa Australia xét theo giá trị xuất khẩu sang Trung Quốc được miễn thuế hoặc có mức thuế ưu đãi. Gần 30% hàng hóa và 16% dịch vụ của Australia được xuất khẩu sang Trung Quốc.

Với Australia, xuất khẩu hàng hóa tập trung vào một vài lĩnh vực then chốt. Ví dụ, quặng sắt chiếm khoảng một nửa xuất khẩu hàng hóa, còn vàng, than và len chiếm 15%. Trung Quốc hiện nhập khẩu tới 2/3 quặng sắt Australia cung ứng cho các thị trường nước ngoài.

Cũng trong năm 2016, đầu tư của Trung Quốc vào Australia đạt 11,49 tỷ USD, mức cao nhất kể từ năm 2008, một năm cao điểm với đầu tư kỷ lục vào nông nghiệp và cơ sở hạ tầng.

Năm 2019, thương mại hàng hóa hai chiều đạt 160 tỷ USD, trong đó Australia được hưởng 50 tỷ USD thặng dư thương mại so với Trung Quốc. ChAFTA bao trùm 94% hàng hóa Australia xét theo giá trị xuất khẩu sang Trung Quốc. Ước tính con số này sẽ tăng  đến 96% vào năm 2029, khi ChAFTA được triển khai đầy đủ.

Tóm lại, Trung Quốc hiện là đối tác thương mại lớn nhất của Australia.

Ngoài ra, Australia còn hưởng lợi từ sự gia tăng khách du lịch Trung Quốc đến thăm các bờ biển của nước này cũng như đông đảo du học sinh Trung Quốc tại các trường đại học Australia.

Việc ông Donald Trump đắc cử Tổng thống Mỹ cũng như việc ông thực thi các chính sách "Nước Mỹ trước tiên" và "Khiến nước Mỹ vĩ đại trở lại" đã tạo ra điểm chung giữa Canberra và Bắc Kinh. Việc ông Trump rút Mỹ khỏi hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và hiệp định Paris về Biến đổi khí hậu càng củng cố cam kết chung giữa Australia và Trung Quốc nhằm chống lại chủ nghĩa bảo hộ cũng như hỗ trợ các chính sách được tạo ra nhằm giảm thiểu sự biến đổi khí hậu.

Có 4 yếu tố chính góp phần làm xói mòn quan hệ giữa Australia với Trung Quốc, gồm các quan ngại địa chiến lược về sự trỗi dậy của Trung Quốc, sự can thiệp của Trung Quốc vào các vấn đề nội bộ của Australia, việc Trung Quốc quân sự hóa Biển Đông và việc Trung Quốc thiếu minh bạch trong việc kiểm soát đại dịch Covid-19.

Các quan ngại về Trung Quốc cũng như Sáng kiến Vành đai và Con đường

Vào các tháng 9 -10/2013, Chủ tịch Tập Cận Bình đề xuất Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa khi đến thăm Kazakhstan và Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21 khi công du Indonesia. Australia sớm chịu áp lực phải tham gia Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của ông Tập.

Chẳng hạn, vào tháng 11/2014, Chủ tịch Trung Quốc có chuyến thăm chính thức Australia. Trong bài phát biểu trước Quốc hội nước này, ông Tập tuyên bố: "Châu Đại Dương là một phần mở rộng tự nhiên của Con đường tơ lụa trên biển cổ đại và Trung Quốc hoan nghênh sự tham gia của Australia vào Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21".

Chuyến thăm của ông Tập đã dấy lên một cuộc tranh luận ở Australia về động cơ của Trung Quốc trong việc xúc tiến BRI và Australia nên tham gia ở mức độ nào. Ví dụ, Australia ban đầu từ chối tham gia ngân hàng Đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB) của Trung Quốc do sức ép từ chính quyền của Tổng thống Mỹ khi đó là Barack Obama. Tuy nhiên, khi Pháp, Đức, Italia và Anh tham gia AIIB vào tháng 3/2015, Australia đã đảo ngược quyết định và 3 tháng sau trở thành thành viên của ngân hàng này.

Tháng 5/2015, Bộ trưởng Ngân khố Australia Joe Hockey thông báo Cơ quan Cơ sở hạ tầng Bắc Australia (NAIF) sẽ tài trợ các cơ sở hạ tầng thiết yếu ở phía bắc Queensland, vùng lãnh thổ Bắc và Tây Australia. Tháng 10 cùng năm, chính quyền vùng lãnh thổ Bắc Australia đã cho tập đoàn cầu đường Trung Quốc thuê cảng Darwin 99 năm. Quyết định này được đưa ra với mong muốn đảm bảo một vị trí cho vùng lãnh thổ phía Bắc trên tuyến đường thương mại Con đường tơ lụa trên biển của Trung Quốc.

Tháng 2/2016, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị tiếp người đồng cấp Australia Julie Bishop tại vòng 3 Đối thoại Chiến lược và đối ngoại giữa hai nước tại Bắc Kinh. Trong một cuộc họp báo chung sau đối thoại, ông Vương Nghị tuyên bố, "hai bên đã thiết lập một nhóm công tác để kết hợp Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc với Sáng kiến phía Bắc Australia".

Tháng 4/2016, Thủ tướng Turnbull bay tới Bắc Kinh để gặp Chủ tịch Tập. Trước cuộc tiếp xúc của họ, Diễn đàn các lãnh đạo doanh nghiệp cấp cao Australia - Trung Quốc đã phê chuẩn việc liên kết BRI với NAIF và khuyến khích Trung Quốc tham gia vào các dự án lớn bảo tồn nước ở miền Bắc Australia. Khi lãnh đạo hai chính phủ gặp nhau, Chủ tịch Tập lần đầu tiên đề xuất Australia nên tham gia vào BRI, ưu tiên chính sách riêng lẻ quan trọng nhất trong nhiệm kỳ của ông. Ông Tập không chỉ phê duyệt việc Trung Quốc đầu tư vào các cơ sở hạ tầng ở miền Bắc Australia mà còn cam kết sẽ dùng ảnh hưởng của mình để gắn kết BRI với sự phát triển của vùng lãnh thổ Bắc Australia.

Ông Turnbull lúc đó không cam kết gì. Tuy nhiên, vào tháng 10/2016, Australia và Trung Quốc bắt đầu các cuộc thảo luận liên quan đến Bản ghi nhớ về Sáng kiến Vành đai và Con đường.
Khi nhìn nhận lại, cuộc gặp Turnbull - Tập có thể được coi vừa như một bước ngoặt trọng yếu vừa như một cơ hội bị bỏ lỡ của một kết cục lớn. Nếu BRI và sự phát triển cơ sở hạ tầng phía Bắc Australia được kết nối, điều này có thể sẽ thu hút sự quan tâm lớn hơn từ các nhà đầu tư Trung Quốc tiềm năng, vì nó sẽ cải thiện khả năng nhận được tài trợ chính thức.

Trong năm 2017 - 2018, Australia và Trung Quốc có nhiều chuyến thăm cấp cao qua lại. Các quan chức Trung Quốc một lần nữa tìm kiếm sự tham gia của Australia vào BRI cũng như tìm cách gắn BRI với sự phát triển ở miền Bắc Australia. Ví dụ, vào tháng 2/2017, Australia đăng cai vòng Đối thoại chiến lược và ngoại giao Trung Quốc - Australia lần thứ 4 tại Canberra. Tại một cuộc họp báo chung, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị nhấn mạnh: "Chúng tôi sẵn sàng cân chỉnh sáng kiến Vành đai và Con đường với kế hoạch Phát triển phía Bắc của Australia".

Ngoại trưởng Julie Bishop đáp từ bằng cách nhắc lại quan điểm của Australia: "Chúng ta đã đề cập về nhu cầu cơ sở hạ tầng lớn hơn, cả ở cấp độ khu vực và quốc gia - sáng kiến Một vành đai Một con đường của Trung Quốc, sáng kiến Phát triển Bắc Australia của Australia. Chúng tôi cam kết tuân thủ các nguyên tắc minh bạch, gắn kết khu vực tư nhân và đảm bảo rằng đầu tư cơ sở hạ tầng sẽ dẫn đến các kết quả phát triển mạnh mẽ".

Tháng 3/2017, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường công du Canberra để tham dự cuộc đối thoại cấp cao theo hiệp định Đối tác chiến lược toàn diện. Một lần nữa Australia từ chối liên kết BRI với NAIF. Không có gì ngạc nhiên khi không có công ty Australia nào được mời tham dự diễn đàn BRI tại Bắc Kinh vào tháng 5/2017. Một năm sau, vào tháng 5/2018, Australia không được đưa vào danh sách 29 lãnh đạo chính phủ và đại diện từ 70 quốc gia khác, Liên hợp quốc, Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ quốc tế tham dự diễn đàn BRI tiếp theo.

Tranh luận về BRI

Australia chần chừ không gia nhập BRI của Trung Quốc vì không thể đạt được sự đồng thuận nội bộ. Australia vẫn chia rẽ sâu sắc giữa cộng đồng doanh nghiệp ủng hộ việc tham gia và cộng đồng quốc phòng, an ninh phản đối điều đó.

Cộng đồng doanh nghiệp ủng hộ BRI bao gồm cả các công ty lớn và nhỏ có quan hệ thương mại với Trung Quốc cũng như các nhà lãnh đạo bang ở Lãnh thổ phía Bắc và Victoria. Cộng đồng doanh nghiệp lập luận rằng, Chính phủ Liên minh nên tiết chế những bình luận phê phán về Trung Quốc và tiếp tục với công việc thúc đẩy thương mại cũng như cơ hội cho doanh nghiệp Australia.

Bob Carr, cựu Ngoại trưởng và sau đó là người đứng đầu Viện Quan hệ Australia - Trung Quốc thuộc Đại học Công nghệ Sydney cũng như Hugh White, cựu Thứ trưởng Quốc phòng đều lên tiếng ủng hộ hợp tác kinh tế với Trung Quốc.

Ngược lại, cộng đồng quốc phòng, an ninh vô cùng quan ngại về ý nghĩa chiến lược địa lý của sự trỗi dậy Trung Quốc và các mối đe dọa đối với chủ quyền do sự can thiệp của Trung Quốc vào các vấn đề nội bộ của Australia. Hai chuyên gia Peter Jennings và Malcolm Davis thuộc Viện Chính sách chiến lược Australia do Bộ Quốc phòng tài trợ là những người lên tiếng mạnh mẽ nhất. Họ cũng nhận được sự đồng tình của cựu Thứ trưởng Quốc phòng Paul Dibb.

Tại sao Australia nên tham gia BRI?

Những người ủng hộ liên kết Australia với sáng kiến BRI của Trung Quốc nêu 7 luận điểm như sau:

Trước hết, bằng cách sớm đăng ký tham gia, Australia có thể giúp định hình BRI - điều hiện dường như là một cơ hội đã bị bỏ lỡ.

Thứ hai, bằng cách chính thức gia nhập BRI, các doanh nghiệp Australia có thể thu hút các đối tác Trung Quốc trong những dự án thực hiện tại Australia, đặc biệt là ở khu vực phía Bắc.

Thứ ba, các doanh nghiệp Australia có thể thành lập liên doanh với các đối tác Trung Quốc để phát triển cơ sở hạ tầng chẳng hạn như đường sá, cầu cống, trường học và bệnh viện ở Trung Quốc cũng như các quốc gia khác tham gia BRI.

Thứ tư, BRI tạo cơ hội cho các doanh nghiệp Australia phát huy thế mạnh trong các ngành dịch vụ như ngân hàng, tài chính, nguồn lực, du lịch, giáo dục, y tế, quản lý quan hệ đối tác công tư, dịch vụ pháp lý, quản lý chuyên nghiệp và tư vấn về các doanh nghiệp liên quan đến thương mại, nông nghiệp, kỹ thuật và năng lượng.

Thứ năm, việc tham gia vào BRI sẽ góp phần cải thiện khả năng kết nối và tiếp cận thị trường trên toàn mạng lưới BRI cũng như tăng cường phối hợp chính sách, tích hợp tài chính, kết nối cơ sở hạ tầng, thúc đẩy thương mại không bị cản trở và các hệ thống từ người đến người.

Thứ sáu, việc phát triển cơ sở hạ tầng khu vực dưới chiếc ô BRI sẽ dẫn đến nhu cầu nhiều hơn về quặng sắt và than của Australia.

Thứ bảy, bằng cách tham gia BRI, Australia có thể tăng cường vị thế và ảnh hưởng trong khu vực.

* Kỳ tới: Quan hệ với Trung Quốc, Australia chọn tự chủ quốc gia thay vì lợi ích kinh tế

Carl Thayer - Chuyển ngữ: Thái An - Quỳnh Anh - Thiết kế: Hồng Anh

Đường 9 đoạn và yêu sách Tứ Sa của Trung Quốc

Yêu sách Tứ Sa là mới hay đã thay thế yêu sách đường 9 đoạn đã bị phán quyết Tòa trọng tài vụ kiện Biển Đông năm 2016 bác bỏ? Câu hỏi này cần được làm rõ.