ASEAN và Trung Quốc nâng tầm hay xa rời quan hệ

Mới đây, tại thành phố Trùng Khánh diễn ra cuộc gặp giữa Ngoại trưởng  Trung Quốc Vương Nghị với những người đồng cấp đến từ ASEAN.

Điểm chính cần lưu ý trong bài phát biểu của Ngoại trưởng Trung Quốc là đề xuất nâng tầm quan hệ hai bên lên mức đối tác chiến lược toàn diện.

Hội nghị đặc biệt Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN-Trung Quốc nhân kỷ niệm 30 năm quan hệ đối tác tháng 6/2021

Hiện nay, Trung Quốc là đối tác đối thoại của ASEAN và quan hệ hai bên diễn ra khá tích cực, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế -  thương mại. Năm 2019, ASEAN đã vượt Mỹ trở thành đối tác thương mại lớn thứ hai của Trung Quốc.

Các khoản đầu tư của Trung Quốc cũng chảy vào Đông Nam Á, phần lớn thông qua BRI (Vành đai Con đường). Báo chí Trung Quốc cho biết cho tới tháng 11/2020, đầu tư của Trung Quốc vào Đông Nam Á chiếm hơn 76% tổng đầu tư vào các quốc gia và khu vực có liên kết với BRI.

Đối tác quan trọng

Ngoài ra, đại lục cũng tham gia vào phần lớn các cấu trúc đã được ASEAN thiết lập, ví dụ như diễn đàn khu vực ASEAN (ARF), hội nghị cấp cao Đông Á (EAS), hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN mở rộng (MMDA+)... Định dạng ASEAN+3 có vai trò nổi bật, bởi trên nền tảng này, các đối tác kinh tế hàng đầu của hiệp hội như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc thường xuyên thảo luận các vấn đề hợp tác.

Nếu vậy, điều gì khiến Trung Quốc muốn thúc đẩy quan hệ với ASEAN tiến lên cấp độ đối tác chiến lược toàn diện?

Trong thực tiễn quan hệ quốc tế hiện đại, mức độ đối tác chiến lược có nghĩa là các bên không giữ quan hệ thù địch, có cái nhìn chung hoặc tương đồng về những vấn đề chiến lược trong chương trình nghị sự thế giới, nhiều phần tin cậy lẫn nhau và hiệp lực trên cơ sở bình đẳng.

Cho đến nay, Trung Quốc đã thiết lập quan hệ đối tác chiến lược với 20 nước trên thế giới.

Có thể thấy rằng, sự cạnh tranh Mỹ - Trung càng ngày diễn ra càng gay gắt hơn. Trong bối cảnh đó, ASEAN là một đối tác quan trọng tại khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, và Trung Quốc đang nỗ lực thực hiện các hoạt động ngoại giao để “kéo” ASEAN về phía mình, hay chí ít là không để ASEAN “ngã” vào “vòng tay" của Mỹ.

Còn nhiều e ngại

Tuy nhiên, còn nhiều thứ khiến các thành viên của ASEAN e ngại trước yêu cầu này, đặc biệt với các hành động hung hăng, hiếu chiến của Trung Quốc ở Biển Đông.

Đầu tháng 6, 16 máy bay vận tải quân sự của Trung Quốc áp sát không phận Malaysia, cách bờ biển Sarawak, bang Sarawak, miền Đông Malaysia hơn 100km. Lực lượng Không quân Hoàng gia Malaysia mô tả vụ việc này là "mối đe dọa nghiêm trọng đối với chủ quyền quốc gia".

Máy bay vận tải Y-20 Trung Quốc được chụp từ buồng lái máy bay chiến đấu Malaysia. Ảnh: FMT

Bộ Ngoại giao Malaysia đã triệu tập Đại sứ Trung Quốc để bày tỏ sự bất bình về vụ xâm nhập. Tuy nhiên, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc bác bỏ những lo ngại của Malaysia khi nói rằng những máy bay này bay tới đó để "tập trận định kỳ".

Không chỉ Malaysia cảnh giác với các ý định của Trung Quốc trong khu vực. Cái gọi là "đường 9 đoạn" của Trung Quốc tại Biển Đông và yêu sách đơn phương của nước này đối với hơn 80% vùng biển tranh chấp, cùng với việc xây dựng các đảo nhân tạo... gây ra nhiều phản ứng.

Việc tàu đánh cá Trung Quốc thường xuyên xâm phạm các vùng biển của Indonesia, Việt Nam, Philippines và sự hiếu chiến của các tàu cũng như máy bay hải quân Trung Quốc càng làm dấy lên nghi ngờ từ các thành viên của ASEAN.

Vụ máy bay Trung Quốc xâm nhập không phận Malaysia diễn ra chỉ 2 tháng sau khi Ngoại trưởng Malaysia Hishammuddin Hussein trong chuyến thăm đến tỉnh Phúc Kiến ở miền nam Trung Quốc hôm 1/4 đã có những lời “có cánh” dành cho người đồng cấp Vương Nghị.

Bắc Kinh đã tính toán rằng khi Trung Quốc đạt được vị thế một siêu cường, các quốc gia Đông Nam Á sẽ không và không thể thách thức sức mạnh kinh tế, quân sự của họ. Điều này càng được chứng minh khi họ tuyên bố không có ý định quân sự hóa Biển Đông, nhưng ngay sau đó tiến hành xây dựng trái phép các đảo nhân tạo, triển khai tên lửa và lập căn cứ quân sự trên các đảo đó.

Kinh tế và chủ quyền lãnh thổ

Về kinh tế, Đông Nam Á hiện có quan hệ sâu sắc với Trung Quốc, và Bắc Kinh cũng mong muốn tăng cường mối quan hệ này. Tuy nhiên, các nhà lãnh đạo Đông Nam Á phải cân bằng giữa thực tế kinh tế với việc bảo vệ chủ quyền lãnh thổ và tự hào dân tộc.

Trung Quốc đã tích cực thúc đẩy mối quan hệ với Malaysia thông qua việc tài trợ và xây dựng các dự án cơ sở hạ tầng lớn. Năm 2016, dự án Liên kết đường sắt bờ Đông (ECRL) trị giá 65,5 tỷ ringgit (15,8 tỷ USD) đã được triển khai để kết nối Kuantan trên bờ biển phía Đông với các cảng ở bờ biển phía Tây. Melaka Gateway, một dự án phát triển bất động sản và thương mại trị giá 10,5 tỷ USD được trao cho một công ty Malaysia và 3 đối tác thương mại Trung Quốc.

Hợp đồng phát triển 3 đường ống với tổng chi phí 4,1 tỷ USD cũng đã được trao cho các công ty Trung Quốc. Tuy nhiên, sau khi đảng Barisan Nasional cầm quyền thất bại trong cuộc bầu cử vào năm 2018, ông Mahathir Mohamed - khi đó chuẩn bị nhậm chức Thủ tướng Malaysia - tuyên bố sẽ xem xét lại các dự án trên.

Trong chuyến thăm Bắc Kinh vào tháng 8/2018, ông đã cảnh báo về “phiên bản mới của chủ nghĩa thực dân”, nơi các nước giàu nhằm vào các "con mồi" là các nước nghèo hơn. Một tháng sau đó, dự án 3 đường ống đã bị hủy bỏ. Mahathir đàm phán lại các điều khoản cho ECRL và giảm chi phí xuống còn 44 tỷ ringgit vào năm 2019.

Sau khi chính phủ mới được thiết lập, Thủ tướng Muhyiddin Yassin tiến hành hàn gắn quan hệ với Trung Quốc. Tháng 4 năm nay, Malaysia thông báo dự án ECRL được đàm phán lại sẽ có giá 50 tỷ ringgit. Tuy nhiên, chính quyền bang Malacca đã hủy dự án Melaka Gateway vào tháng 11/2020 vì “không có tiến triển nào”.

Trường hợp của Malaysia là ví dụ rõ ràng cho thấy các hành động của Trung Quốc đang tác động đến Đông Nam Á ra sao.

Mặc dù các quan hệ kinh tế - thương mại ngày càng tăng lên, nhưng không có nghĩa ASEAN hoàn toàn tin tưởng Trung Quốc, đặc biệt với vấn đề Biển Đông.

Trung Quốc thể hiện sẽ không từ bỏ yêu các sách với vùng biển này. Theo các nhà phân tích, Bắc Kinh thay vào đó chỉ tìm cách trì hoãn giải quyết vấn đề, nhấn vào tầm quan trọng của sự hợp tác giữa các nước ASEAN với Trung Quốc trong lĩnh vực kinh tế hoặc cuộc chiến chống đại dịch Covid-19.

Việt Hoàng

Châu Á trong cuộc chiến quyền lực Trung Quốc - phương Tây

Bằng hành xử của mình, Trung Quốc khó có thể khắc họa sự trỗi dậy mà họ luôn tuyên bố là hoà bình. Mỹ bảo vệ trật tự toàn cầu dựa trên các luật lệ, tập trung vào các giá trị chung...