Bàn về chủ trương của Đảng về công tác dân tộc, TS Lê Xuân Hoa đã tổng kết: Hơn 90 năm lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Đảng ta luôn quan tâm và giải quyết đúng đắn vấn đề dân tộc. Điều này được ông khái quát trong một bài viết sâu sắc: 

Tại Đại hội lần thứ nhất của Đảng năm 1935, trong các nghị quyết của Đại hội đều đề cập đến vấn đề dân tộc với ba nội dung: sinh hoạt kinh tế, chính trị và xã hội của nhân dân các dân tộc.

Nhằm mục đích phản đế, phản phong, từ năm 1930 đến năm 1945, Đảng ta đã thành lập mặt trận dân tộc thống nhất trên cơ sở tập hợp đông đảo các lực lượng yêu nước, không phân biệt dân tộc, tôn giáo. Chính các mặt trận này đã tạo nên một khối thống nhất, có sức mạnh to lớn, góp phần quan trọng làm nên thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Hiến pháp năm 1946 đã khẳng định: “Các dân tộc thiểu số được bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ”. Điều này khẳng định sự bình đẳng về lợi ích và nghĩa vụ của tất cả các dân tộc - tộc người trong một quốc gia Việt Nam thống nhất. Chính điều này đã tạo nên cơ sở pháp lý vững chắc để đồng bào tin tưởng và ủng hộ kháng chiến, kiến quốc.

Tháng 8/1952, Nghị quyết của Bộ Chính trị về vấn đề dân tộc đã khẳng định: “Đoàn kết các dân tộc trên nguyên tắc bình đẳng tương trợ để giúp nhau tiến bộ về mọi mặt: chính trị, quân sự, kinh tế, văn hoá”.

Đây là quan điểm thể hiện chủ trương, đường lối đúng đắn, toàn diện đầu tiên của Đảng ta về vấn đề dân tộc - tộc người ở Việt Nam, mà cho đến ngày nay vẫn còn nguyên giá trị cả trên phương diện lý luận và thực tiễn. Trong bối cảnh lúc bấy giờ, quan điểm của Đảng về vấn đề dân tộc hoàn toàn phù hợp với đường lối kháng chiến toàn dân, toàn diện. Nhờ có chủ trương, đường lối đúng đắn về vấn đề dân tộc mà Đảng ta đã tập hợp được toàn thể dân tộc, trong đó có các dân tộc thiểu số anh em cùng hướng vào mục tiêu chung là đánh đuổi thực dân Pháp xâm lược. 

Tại Đại hội III, Đảng đã đề ra nhiệm vụ, đường lối của cách mạng Việt Nam trong giai đoạn mới, trong đó đề cập tới vấn đề dân tộc: “Dưới sự lãnh đạo của Đảng ta, các dân tộc đa số và thiểu số có một truyền thống đoàn kết anh em. Đảng và Nhà nước ta cần phải có kế hoạch toàn diện và lâu dài phát triển kinh tế và văn hóa ở miền núi tiến kịp miền xuôi, các dân tộc thiểu số tiến kịp dân tộc đa số, giúp các dân tộc phát huy tinh thần cách mạng và khả năng to lớn của mình...”

Giai đoạn 1960 - 1975, Đảng và Nhà nước ta đã đề ra hàng loạt các chủ trương, chính sách về vấn đề dân tộc, trong đó có Nghị định số 133/CP ngày 29-9-1961 của Hội đồng Chính phủ về quy định nhiệm vụ, quyền hạn và tổ chức bộ máy của Ủy ban Dân tộc; Nghị quyết số 53-NQ/TW ngày 09-5-1962 của Bộ Chính trị về công tác Mặt trận Dân tộc thống nhất; Nghị định số 34/CP ngày 05-3-1968 của Hội đồng Chính phủ về việc sửa đổi tổ chức bộ máy của Ủy ban Dân tộc; Nghị quyết số 109/CP ngày 19-6-1973 của Hội đồng Chính phủ về một số chính sách cụ thể đối với đồng bào các dân tộc vùng cao.

Nhờ có chủ trương, chính sách đúng đắn về vấn đề dân tộc, phù hợp với thực tiễn nên đã động viên đồng bào các dân tộc thiểu số ở mỗi miền tích cực tham gia thực hiện nhiệm vụ cách mạng. 

 Thời kỳ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam XHCN, Đại hội IV của Đảng đã đề ra chính sách dân tộc: “Giải quyết đúng đắn vấn đề dân tộc là một trong những nhiệm vụ có tính chất chiến lược của cách mạng Việt Nam… Chính sách dân tộc của Đảng là thực hiện triệt để quyền bình đẳng về mọi mặt giữa các dân tộc, tạo những điều kiện cần thiết để xóa bỏ tận gốc những chênh lệch về trình độ kinh tế, văn hóa giữa các dân tộc ít người và dân tộc đông người, đưa miền núi tiến kịp miền xuôi, vùng cao tiến kịp vùng thấp, làm cho tất cả các dân tộc đều có cuộc sống ấm no, văn minh và hạnh phúc, đoàn kết giúp đỡ nhau tiến bộ, cùng làm chủ tập thể Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa”.

Tiếp theo, tại các nghị quyết của Đại hội V và VI, Đảng đã đặt ra vấn đề đổi mới và thực hiện chính sách dân tộc. Điều này được cụ thể hóa trong Nghị quyết số 22-NQTW ngày 27-11-1989 của Bộ Chính trị và Quyết định số 72-HĐBT ngày 13/3/1990 của Hội đồng Bộ trưởng đề ra những chủ trương, chính sách lớn về phát triển kinh tế - xã hội miền núi.

Đại hội VI chỉ rõ: “Sự nghiệp đẩy mạnh ba cuộc cách mạng ở vùng đồng bào các dân tộc thiểu số đòi hỏi tăng cường công tác nghiên cứu về dân tộc và công tác điều tra xã hội học, hiểu biết đầy đủ những khác biệt cụ thể của từng vùng, từng dân tộc. 

Đại hội VII, Đảng ta tiếp tục nhấn mạnh việc thực hiện chính sách bình đẳng, đoàn kết, tương trợ giữa các dân tộc, tạo mọi điều kiện để các dân tộc phát triển đi lên con đường văn minh, tiến bộ, gắn bó mật thiết với sự phát triển chung của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Tôn trọng lợi ích, truyền thống văn hóa, ngôn ngữ, tập quán, tín ngưỡng của các dân tộc. Chống tư tưởng dân tộc lớn và dân tộc hẹp hòi, kỳ thị và chia rẽ dân tộc. Các chính sách kinh tế - xã hội phải phù hợp với đặc thù của các vùng và các dân tộc, nhất là các dân tộc thiểu số.

“Huy động mọi nguồn lực tại chỗ và cả nước... Khai thác đi đôi với bảo vệ, tái tạo các nguồn tài nguyên, bảo vệ môi trường, bảo đảm lợi ích của các dân tộc… Nhà nước hỗ trợ về đầu tư mở mang giao thông vận tải, bảo vệ môi trường, tài trợ cho y tế, giáo dục và đào tạo cán bộ người dân tộc, đồng thời thực hiện chính sách ưu đãi về tài chính, tín dụng, tiền lương,… giữ gìn và phát huy bản sắc tốt đẹp của mỗi dân tộc… Có chính sách phát triển hàng hóa ở các vùng dân tộc thiểu số phù hợp với điều kiện và đặc điểm từng vùng, từng dân tộc, bảo đảm cho đồng bào các dân tộc khai thác được thế mạnh của địa phương... Tôn trọng tiếng nói và có chính sách đúng đắn về chữ viết đối với các dân tộc. Đặc biệt, có chính sách khắc phục tình trạng suy giảm dân số đối với một số dân tộc ít người… Có chính sách đặc biệt để phát triển giáo dục và đào tạo ở miền núi và vùng dân tộc thiểu số, mở rộng và nâng cao chất lượng các trường, lớp nội trú, coi trọng việc đào tạo cán bộ và trí thức người dân tộc”.

Hiến pháp năm 1992 ghi rõ: “Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước thống nhất của các dân tộc cùng sinh sống trên đất nước Việt Nam. Nhà nước thực hiện chính sách bình đẳng, đoàn kết, tương trợ giữa các dân tộc, nghiêm cấm mọi hành vi kỳ thị, chia rẽ dân tộc. Các dân tộc có quyền dùng tiếng nói, chữ viết, giữ gìn bản sắc dân tộc và phát huy những phong tục, tập quán, truyền thống văn hóa tốt đẹp của mình. Nhà nước thực hiện chính sách về mọi mặt, từng bước nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào dân tộc thiểu số”.

Đến Đại hội VIII, vấn đề dân tộc được Đảng ta tiếp tục nhấn mạnh: “Vấn đề dân tộc có vị trí chiến lược lớn, thực hiện bình đẳng, đoàn kết, tương trợ giữa các dân tộc trong sự nghiệp đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Xây dựng Luật Dân tộc từ nay đến năm 2000 bằng nhiều biện pháp tích cực và vững chắc thực hiện cho được ba mục tiêu chủ yếu: xóa được đói, giảm được nghèo, ổn định và cải thiện được đời sống, sức khỏe của đồng bào dân tộc, đồng bào vùng cao, vùng biên giới; xóa được mù chữ, nâng sao dân trí, tôn trọng và phát huy bản sắc văn hóa tốt đẹp của các dân tộc; xây dựng được cơ sở chính trị, đội ngũ cán bộ, đảng viên của các cấp trong sạch và vững mạnh”.

Đại hội IX đã tổng kết và tiếp tục hoàn thiện chủ trương, chính sách về dân tộc: “Thực hiện tốt các chính sách dân tộc bình đẳng, đoàn kết, tương trợ, giúp nhau cùng phát triển; xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế, xã hội, phát triển sản xuất hàng hóa, chăm lo đời sống vật chất và tinh thần, xóa đói, giảm nghèo, mở mang dân trí, giữ gìn, làm giàu và phát huy bản sắc văn hóa và truyền thống tốt đẹp của các dân tộc, giữa miền núi và miền xuôi, đặc biệt quan tâm vùng gặp nhiều khó khăn, vùng trước đây là căn cứ cách mạng và kháng chiến. Tích cực thực hiện chính sách ưu tiên trong việc đào tạo, bồi dưỡng cán bộ dân tộc thiểu số. Động viên phát huy vai trò của những người tiêu biểu, có uy tín trong dân tộc và ở địa phương. Chống kỳ thị, chia rẽ dân tộc, chống tư tưởng dân tộc lớn, dân tộc hẹp hòi, dân tộc cực đoan, khắc phục tư tưởng tự ti, mặc cảm dân tộc”.

Đại hội X của Đảng tiếp tục nhấn mạnh: “Vấn đề dân tộc và đoàn kết các dân tộc có vị trí chiến lược lâu dài trong sự nghiệp cách mạng nước ta. Các dân tộc trong đại gia đình Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp đỡ nhau cùng tiến bộ... Thực hiện tốt chiến lược phát triển kinh tế - xã hội ở vùng núi, vùng sâu, vùng xa, vùng căn cứ cách mạng… Củng cố và nâng cao chất lượng hệ thống chính trị ở cơ sở vùng đồng bào dân tộc thiểu số; động viên, phát huy vai trò của những người tiêu biểu trong các dân tộc. Thực hiện chính sách ưu tiên trong đào tạo và bồi dưỡng cán bộ, trí thức là người dân tộc thiểu số. Cán bộ công tác ở vùng dân tộc thiểu số và miền núi phải gần gũi, hiểu phong tục tập quán, tiếng nói của đồng bào dân tộc, làm tốt công tác dân vận. Chống các biểu hiện kỳ thị, hẹp hòi, chia rẽ dân tộc".

Đại hội XI vấn đề dân tộc tiếp tục được quan tâm: “Các dân tộc trong đại gia đình Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, thương yêu, tôn trọng và giúp nhau cùng tiến bộ, thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc vì dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng và văn minh”. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) nhấn mạnh: “Thực hiện chính sách bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp đỡ nhau giữa các dân tộc, tạo mọi điều kiện để các dân tộc cùng phát triển, gắn bó mật thiết với sự phát triển chung của cộng đồng dân tộc Việt Nam. Giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa, ngôn ngữ, truyền thống tốt đẹp của các dân tộc. Chống tư tưởng kỳ thị và chia rẽ dân tộc. Các chính sách kinh tế - xã hội phải phù hợp với đặc thù của các vùng và các dân tộc, nhất là các dân tộc thiểu số”.

Đại hội XIII, chủ trương, đường lối của Đảng về vấn đề dân tộc tiếp tục được quan tâm, chú trọng nội dung cơ bản thống nhất với các kỳ Đại hội trước, đó là: Các dân tộc trong đại gia đình Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, tương trợ, giúp nhau cùng phát triển, cùng nhau thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam XHCN. Kiên quyết đấu tranh với mọi âm mưu chia rẽ dân tộc. Phát triển toàn diện chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và an ninh - quốc phòng trên địa bàn vùng dân tộc và miền núi; gắn tăng trưởng kinh tế với giải quyết các vấn đề xã hội, thực hiện tốt chính sách dân tộc; quan tâm bồi dưỡng nguồn nhân lực; chăm lo xây dựng đội ngũ cán bộ dân tộc thiểu số; giữ gìn và phát huy những giá trị, bản sắc văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số trong sự nghiệp phát triển chung của cộng đồng dân tộc Việt Nam thống nhất.

Ngọc Cương, Kim Duyên, Thục Anh, Diệu Bình, Kiều Oanh