GS Hoàng Phê (1919-2005) sinh ra tại tỉnh Quảng Nam. Từ một giáo viên dạy học tư ở Sài Gòn, theo tiếng gọi của cách mạng, suốt những năm kháng chiến chống Pháp ông hoạt động tích cực trong ngành tuyên huấn, giáo dục và công tác thanh niên. Nhưng ngôn ngữ học mới là đam mê suốt cuộc đời ông.

Từ những năm 40 của thế kỷ trước, ông đã quan tâm nghiên cứu vấn đề cải tiến chữ quốc ngữ. Tháng 10-1959, ông được giao nhiệm vụ xây dựng tổ Ngôn ngữ (thuộc Viện Văn học) – nay là Viện Ngôn ngữ học, vì thế về sau ông được coi là một trong những người có công “khai sinh lập Viện”.

{keywords}
Bà Hoàng Châu Thanh con gái của cố GS.Hoàng Phê đã hiến tặng hơn 2000 tài liệu, kỷ vật của cha cho đại diện là PGS.TS Nguyễn Văn Huy, Giám đốc chuyên môn Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam.

GS Hoàng Phê có đóng góp quan trọng trong việc xây dựng và phát triển ngành Ngôn ngữ học ở Việt Nam nửa sau thế kỷ XX, nhất là trong lĩnh vực Từ điển học. Công trình Từ điển tiếng Việt do ông chủ biên, xuất bản lần đầu năm 1988, đến nay vẫn được coi là công trình mẫu mực và đáng tin cậy. Bằng việc ứng dụng lý thuyết mới trong ngôn ngữ học và đưa tin học vào biên soạn từ điển, ông cho ra đời nhiều công trình có giá trị.

Tại buổi lễ, PGS.TS Nguyễn Văn Huy, Giám đốc chuyên môn Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam khẳng định lễ tiếp nhận diễn ra đúng dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh giáo sư Hoàng Phê, là dịp để chúng ta cùng nhìn nhận lại những cống hiến không biết mệt mỏi, những đóng góp to lớn của ông cho ngành ngôn ngữ Việt Nam. Bộ sưu tập tài liệu-hiện vật của giáo sư Hoàng Phê không chỉ phản ánh cuộc đời và sự nghiệp của ông, mà còn là nguồn tư liệu có giá trị để tìm hiểu về lịch sử phát triển của Viện Ngôn ngữ và của ngành ngôn ngữ học ở Việt Nam. “Khối tài liệu này cũng giúp những nhà nghiên cứu ngôn ngữ học làm sáng tỏ hơn nhiều vấn đề chuyên môn trong thời gian tới, đồng thời là di sản chung để tìm hiểu về lịch sử đất nước, lịch sử dân tộc qua cuộc đời một con người," phó giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Văn Huy nhấn mạnh.

{keywords}
Bà Hoàng Châu Thanh con gái của cố GS.Hoàng Phê xúc động tại Lễ trao tặng.

Theo GS.TSKH Lý Toàn Thắng, nguyên Viện trưởng Viện Ngôn ngữ học Việt Nam: “Nhờ kết quả nghiên cứu từ cụm công trình: Logic - ngôn ngữ học (1989), Từ điển chính tả (1995), Từ điển vần (1996), Chính tả tiếng Việt (1999) của GS Hoàng Phê, công tác biên soạn từ điển tiếng Việt đã thay đổi cơ bản về chất lượng, đánh dấu bước trưởng thành và phát triển của ngành Từ điển học Việt Nam. Chúng đặt nền tảng cho nghiên cứu ngữ nghĩa tiếng Việt, đồng thời có ý nghĩa thực tiễn to lớn phục vụ công tác biên soạn sách giáo khoa tiếng Việt và công cuộc giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt”.

Bởi vậy, Từ điển tiếng Việt và cụm công trình kể trên đã được tặng Giải thưởng Nhà nước về Khoa học và công nghệ năm 2005. GS Hoàng Phê còn là người tiên phong trong việc vận động thành lập Hội Ngôn ngữ học Việt Nam (1990). Khi đã nghỉ hưu, ông vẫn đau đáu với nghiệp chữ nghĩa. Năm 1993, ông sáng lập Trung tâm Từ điển học – một tổ chức khoa học và công nghệ phi chính phủ, và giữ cương vị Giám đốc Trung tâm trên một chục năm, cho đến cuối đời.

Tháng 12/2018, gia đình GS Hoàng Phê đã trao tặng toàn bộ 2000 tài liệu - hiện vật gắn bó với ông cho Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam, với niềm tin Trung tâm sẽ là nơi lưu trữ và phát huy tốt nhất những di sản của Giáo sư để lại. Bộ sưu tập bao gồm nhiều loại: bản thảo sách, vở ghi chép, tham luận, bài viết, công văn, thư từ, sách, báo… Đó là những vật chứng “biết nói” để kể về lịch sử cuộc đời của GS Hoàng Phê.

Trong bộ sưu tập này có nhiều tài liệu quý, như cuốn sổ ghi chép tỉ mỉ về công tác xây dựng, đào tạo cán bộ cho Viện Ngôn ngữ học thuở ban đầu, hay sưu tập băng cassette dùng học tiếng Anh, sách vở học tiếng Hán, tiếng Nga từ năm 1954...

Hơn 200 bản thảo sách, bản thảo bài viết về từ điển tiếng Việt, từ điển vần, chuẩn chính tả, ngữ nghĩa, đều là minh chứng cho quá trình lao động khoa học miệt mài cùng sự trăn trở của ông với tiếng mẹ đẻ. Hàng trăm bức thư của độc giả góp ý cho cuốn Từ điển tiếng Việt, thư trao đổi giữa GS Hoàng Phê với đồng nghiệp trong và ngoài nước, cho thấy đằng sau mỗi công trình khoa học là cả hành trình gian nan và lao động kiên trì của nhà khoa học.

{keywords}
1 phần tài liệu, kỷ vật của cố GS.Hoàng Phê được gia đình GS. Hoàng Phê hiến tặng.

Sưu tập tài liệu về vấn đề chữ quốc ngữ rất phong phú, đặc biệt trong đó có bản thảo “Vấn đề cải cách chữ quốc ngữ” dài 32 trang gửi Ban vận động Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ nhất năm 1946, đây là vấn đề mà ông Hoàng Phê dành nhiều tâm huyết nghiên cứu từ khi còn dạy học ở Sài Gòn.

GS.TS Đoàn Thiện Thuật, nguyên Chủ nhiệm bộ môn Ngôn ngữ học ở trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn (ĐH Quốc gia Hà Nội) nhận xét: “Đọc bản thảo năm 1946 của GS Hoàng Phê, khi ông ở tuổi 27, lại không qua đại học về chuyên ngành Ngôn ngữ học, nhưng tôi thấy người viết có một vốn kiến thức uyên bác khi dẫn ra những đề nghị cải cách trước kia của cả người Pháp lẫn người Việt. Một nhà ngôn ngữ học khó tính ngày nay khi xem xét những đề nghị cải cách của ông ở đây cũng phải coi là thỏa đáng. Bản thảo này là cơ sở để ông kế thừa, phát triển các nghiên cứu cải tiến chữ quốc ngữ về sau".

Bộ sưu tập tài liệu - hiện vật nói trên không chỉ phản ánh cuộc đời và sự nghiệp của GS Hoàng Phê, mà còn là nguồn tư liệu có giá trị để tìm hiểu về lịch sử phát triển của Viện Ngôn ngữ và của ngành Ngôn ngữ học ở Việt Nam.

Tình Lê