Gia đình nào có 3 đời cùng đỗ trạng nguyên?

Ông Hồ Tông Thốc (1324 - 1404) quê ở huyện Yên Thành, Nghệ An ngày nay. Khoa Tân Tỵ (1341) đời vua Trần Hiến Tông, Hồ Tông Thốc vừa tròn 17 tuổi dự thi Đình và đỗ trạng nguyên với bài văn được lưu truyền khắp nước.

Sau đó, ông làm quan dưới thời vua Trần Nghệ Tông. Là người có học vấn uyên bác, giỏi thơ văn, có tài ứng đối linh hoạt, ông thường được vua Trần cử giao thiệp với các sứ thần nước ngoài và nhiều lần đi sứ Trung Quốc.

Nối tiếp ông, con trai Hồ Tông Đốn và cháu nội là Hồ Tông Thành đều đỗ trạng nguyên. Đây là trường hợp duy nhất 3 đời đỗ trạng nguyên trong khoa cử Việt Nam. Dân ca xứ Nghệ còn có câu ca: “Một nhà ba trạng nguyên ngồi/Một gương từ mẫu mấy đời soi chung”.

Theo sách “Kể chuyện thần đồng Việt Nam”, một lần vào dịp Tết Nguyên tiêu (Rằm tháng giêng), vị quan lớn họ Lê treo đèn, đặt tiệc, mời văn nhân đến nhà bình thơ. Hồ Tông Thốc bấy giờ còn đi học nhưng cũng đến dự.

Khi đề vừa đưa ra, ông làm một mạch liên tiếp trăm bài thơ, trong khi mọi người vẫn còn suy nghĩ mới viết những câu đầu tiên… Đến lúc bình, cả trăm bài thơ của ông đều hay, không bài nào hơn bài nào, tất cả đều vượt trội so với những bài khác. Từ đó, tiếng tăm của Hồ Tông Thốc vang khắp, giới văn nhân ai cũng thán phục.

Sau khi thi đỗ trạng nguyên, Hồ Tông Thốc được vua tin dùng, giao làm An phủ sứ, thường triệu kiến ông ra tiếp sứ, phái dẫn đoàn sứ bộ sang Trung Quốc. Theo sách “Giai thoại Lịch sử Việt Nam”, Hồ Tông Thốc từng sửa thơ Vương Bột - người được tôn là thi bá của Trung Quốc.

Chuyện xưa kể rằng, một hôm đô đốc Hồng Châu mở hội thơ và bảo người con rể làm bài tựa gác Đằng Vương, sau đó mới mời khách hạ bút. Ý của đô đốc Hồng Châu muốn khoe tài chàng rể. Mọi người còn do dự thì Vương Bột cầm bút hạ ngay bốn câu, trong đó có hai câu được truyền tụng là tuyệt cú: “Lạc hà dự cô vụ tề phi/Thu thủy cộng trường thiên nhất sắc” (nghĩa là: Ráng chiều với cánh cò cô độc cùng bay/Làn nước thu với bầu trời một màu).

Rất nhiều năm sau khi Vương Bột mất, người ta vẫn thường nghe tiếng ngâm hai câu thơ ấy trên mộ ông. Hồ Tông Thốc nghe xong câu chuyện ấy và nói: “Có gì mà tuyệt cú! Câu nào cũng thừa một chữ: Đã dự sao còn tề, đã cộng sao còn nhất?”. Từ đó, người dân trong vùng không còn ai nghe tiếng ngâm thơ trên mộ Vương Bột nữa.

Sau này, dưới triều Hồ, Hồ Tông Thốc không ra làm quan. Sách Đại Việt sử kí tiền biên của Phan Phu Tiên ghi lý do ông không cộng tác với nhà Hồ: “Quý Ly cầm quyền nhà nước, ông biết thời thế không thể làm được, lấy điều an nhàn, phóng khoáng tự gửi gắm mình, không ngày nào không làm thơ, uống rượu”.

Hồ Tông Thốc cũng có một bài thơ bày tỏ sự thương mến với Nguyễn Phi Khanh, thân sinh Nguyễn Trãi, một con người yêu nước lúc bấy giờ đồng thời tán thành ít nhiều thái độ bất đồng với Hồ Quý Ly trong việc cai trị đất nước.

Thơ viết: “Tài thức như quân, thượng thiếu niên/Văn chương ta ngã lão vô duyên/Dĩ tương đắc táng di hình ngoại/Bất phục cỏng danh đáo châm biên/Biến báo chỉ kham nhàn ẩn vụ/Tiện ngư hà tất khổ lâm uyên/Hạnh năng nhật nhật tần lai phỏng/ Hưu quái Động Đình tự khánh huyện”.

Tạm dịch: “Tài giỏi như ông tuổi vẫn xanh/Ôi! Văn chương thế, lão không thành/Biết nuôi lẽ phải ngoài hình vóc/Chẳng đồ công danh vững gối khăn/Da báo mù che, nhàn ẩn thế/Bên dòng khen cá, nhọc chí thân/Mong ông tui tới ngày thăm hỏi/Chớ ngại chuông treo, cảnh Động Đình”.

Hồ Tông Thốc là một trong những nhân tài khoa bảng đầu tiên của vùng đất học xứ Nghệ. Ngày nay, tại quê ông ở xã Thọ Thành, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An, có một ngôi trường được đặt theo tên ông là Trường THCS Hồ Tông Thốc. Tên ông cũng được đặt cho đường phố ở TP Vinh (Nghệ An).