Chuyện bát và mâm
Dù việc thu phí khách tham quan đối với Hội An đã được thực hiện từ khá lâu (năm 1995), và mức giá 90.000 đồng với khách Việt Nam, 120.000 đồng với khách nước ngoài cũng đã có từ năm 2012 nhưng mấy ngày gần đây, thông tin trên các phương tiện truyền thông về việc thành phố Hội An thực hiện thu phí khách du lịch tham quan khu phố cổ vẫn gây ra những ý kiến trái chiều trong dư luận.
Có thể hiểu, các nhà quản lý ở Hội An mong muốn có thêm nguồn lực để hỗ trợ cho việc bảo tồn, tôn tạo di tích, cải thiện chất lượng dịch vụ và trải nghiệm du lịch cho du khách khi có nguồn lực đầu tư vào nâng cao chất lượng các dịch vụ, cơ sở hạ tầng và môi trường hoặc điều tiết lượng khách đến tham quan, cũng như giảm tải cho khu vực và giúp duy trì tính bền vững của khu phố cổ.
Sự thực là, tiền thu từ vé có thể đem lại một khoản thu nhất định, trực tiếp cho thành phố Hội An, giúp giải quyết ngay một số bức xúc, cần thiết trong việc bảo tồn, tôn tạo di tích cũng như tổ chức các sự kiện ở đô thị cổ này.
Trong hoàn cảnh nguồn lực từ Nhà nước còn gặp nhiều khó khăn, việc huy động nguồn lực xã hội bằng nhiều cách, trong đó có nguồn thu từ vé, được xem là một trong những giải pháp khả thi nhất.
Tuy nhiên, có rất nhiều điều trở ngại khiến cho dư luận băn khoăn về thông tin tưởng chừng như mới này. Hiện nay, tất cả những gì liên quan đến thu tiền, tăng giá đều rất nhạy cảm, dễ nhận được dư luận phản đối hơn là đồng cảm. Vì thế, mỗi khi ban hành một quyết định liên quan đến vấn đề này luôn cần có những đánh giá tác động kinh tế - xã hội và văn hóa, cũng như thăm dò dư luận xã hội cẩn thận và đặc biệt là kế hoạch truyền thông chính sách cẩn thận.
Đối với các di tích, hay các sự kiện văn hóa nghệ thuật lại càng cần có sự thận trọng hơn thế. Việc đưa ra thông tin (dù không mới) trong bối cảnh như thế này mà không có kế hoạch truyền thông tốt, giải thích rõ ràng, rất dễ gây ra phản ứng trái chiều từ dư luận. Chúng ta không rõ các cơ quan chính quyền ở Hội An có lường trước được điều này trước khi ban hành phương án tăng cường quản lý hoạt động hướng dẫn tham quan khu phố cổ Hội An vào ngày 27/3/2023 hay không, nhưng từ sự phản đối của dư luận, có thể thấy rằng, dường như Hội An đã không tính toán hết được tác động tiêu cực từ phương án này và thiếu kế hoạch truyền thông cụ thể.
Không rõ các cơ quan chính quyền ở Hội An đã làm điều này trước khi ban hành văn bản quan trọng như thế này chưa (dù họ có thẩm quyền ban hành văn bản như vậy), nhưng từ sự phản đối của dư luận, có thể thấy, dường như Hội An đã không tính toán hết được tác động tiêu cực từ quyết định thu phí vào khu di tích.
Tuy nhiên, những tranh luận cũng đáng suy nghĩ khi đây có thể gây ra hình ảnh xấu đối với Hội An theo cách tận thu, nhất là đánh mất hình ảnh hiếu khách – vốn là thương hiệu quý của thành phố - cũng như có thể rơi vào tình trạng “tham bát bỏ mâm” khi khách du lịch có thể quay lưng lại với Hội An.
Khi vắng khách du lịch, những khách sạn, hàng ăn, quán cafe, cửa hàng bán đồ thủ công, may mặc... sẽ vắng khách. Những nỗ lực xây dựng thương hiệu cho Hội An bao nhiêu năm vừa qua cũng bị ảnh hưởng tiêu cực. Tất cả những vấn đề này cần phải nằm trong tầm bao quát của những người đưa ra quyết định ở Hội An.
Văn hóa giúp lan tỏa các giá trị khác
Đối với nhiều người, việc di tích phải tự trang trải, nuôi di tích là một chính sách. Tuy nhiên, tôi lại không đồng ý với quan điểm này.
Dù rằng, quan điểm lấy di tích nuôi di tích, lấy lễ hội, sự kiện văn hóa nghệ thuật nuôi sự kiện văn hóa nghệ thuật sẽ giúp cho những nhà quản lý, tổ chức các di tích, lễ hội hay sự kiện phải năng động hơn trong bối cảnh nền kinh tế thị trường, khiến họ phải lao tâm, khổ tứ nhiều hơn trong việc học hỏi những kỹ năng kinh doanh, xây dựng thương hiệu, phát triển khách hàng, khán giả... Tất cả sẽ giúp cho các đơn vị, cơ quan về văn hóa trở nên đáp ứng tốt hơn với yêu cầu của nền kinh tế thị trường.
Dù vậy, văn hóa có một logic đặc biệt, đó là khả năng lan tỏa sang các lĩnh vực khác.
Đó là lý do nhiều quốc gia trên thế giới rất cân nhắc trong việc thu phí vào các di tích, bảo tàng hay hưởng thụ nghệ thuật công cộng. Họ mong muốn, các thiết chế văn hóa hay hoạt động nghệ thuật đó lan tỏa thông điệp tích cực, giáo dục giá trị, tình yêu quê hương đất nước cho nhân dân. Vì thế, Nhà nước cần phải trở thành nhà bảo trợ cho di tích, di sản hay nghệ thuật công cộng.
Bù vào đó, những lợi ích lan tỏa từ các thiết chế văn hóa hay hoạt động nghệ thuật đến từ du khách sẽ bù đắp các chi phí liên quan đến quản lý, tổ chức chúng. Ví dụ, Bảo tàng Anh (British Museum) hay Bảo tàng tranh quốc gia Anh (National Gallery) đều không thu tiền khách tham quan cho dù ở đó có rất nhiều những bộ sưu tập, tác phẩm quý giá nhất trên thế giới, thậm chí là vô giá. Chính phủ Anh lấy tiền từ khách du lịch chi tiêu cho khách sạn, giao thông, mua đồ lưu niệm, ăn uống, tạo điều kiện hỗ trợ để hình thành nên các quỹ tín thác, quỹ bảo tồn di sản để bảo trợ cho hoạt động của các thiết chế văn hóa này.
Như thế, chúng ta cũng cần phải nghĩ, khách đến với Hội An, khi họ ăn, ở, mua hàng hóa, có nghĩa là họ đã tiêu thụ di sản phố cổ một cách gián tiếp. Tất cả những lợi ích đến từ chi tiêu của du khách phải được tính “thành tích” cho cả khu phố cổ. Cũng nên nghĩ đến việc hình thành nên Quỹ bảo tồn di sản Hội An dưới sự bảo trợ của Nhà nước hoặc xã hội hóa
Cần có chính sách cân bằng lợi ích của tất cả các bên liên quan để tạo ra nguồn thu cho các di tích, thay vì bắt các di tích phải tự kiếm tiền, dẫn đến việc phải bán vé giá cao để đầu tư trực tiếp cho di tích.
Mở rộng ra với các di tích, bảo tàng, thư viện hay các sự kiện văn hóa nghệ thuật cũng phải được xem xét bằng con mắt rộng mở như vậy.
Làm được điều đó, chúng ta mới thấy tác động lan tỏa, tích cực của văn hóa đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, giúp những người đầu tư văn hóa không có cảm giác đây chỉ là lĩnh vực tiêu tiền, không kiếm được tiền cho xã hội, và từ đó, tăng cường đầu tư nhiều hơn cho văn hóa, để văn hóa thực sự vừa là mục tiêu, vừa là động lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội.
Việc thu phí vào khu phố cổ Hội An là một vấn đề hết sức nhạy cảm và phức tạp. Vì vậy, cần một cách tiếp cận thận trọng vì trường hợp Hội An sẽ có tác động đối với các địa điểm di tích, di sản khác trên cả nước trong quan điểm quản lý văn hóa chung.
Bùi Hoài Sơn
.svg){kind=icon}
