Nhà văn, nhà thơ thế nào được coi là lớn?

LTS: Đặt câu hỏi 'Vì sao chúng ta viết?' làm khẩu hiệu xuyên suốt hai ngày hội nghị 'Những người viết văn trẻ toàn quốc lần thứ 10', Hội Nhà văn Việt Nam mong đợi những câu trả lời về lương tri từ những nhà văn trẻ. VietNamNet xin giới thiệu ý kiến của nhà văn trẻ Nguyễn Hải Yến về chủ đề này.      

“Vì sao chúng ta viết” là câu hỏi được đặt ra trong Hội nghị Những người viết văn trẻ toàn quốc lần thứ 10 năm 2021, đó cũng là trăn trở đối với những người cầm bút từ xưa tới nay. Có một thực tế như nhà văn Nguyễn Bình Phương chia sẻ: “Phần lớn các nhà văn cũng như những nghệ sĩ khác, khi bước vào nghề cũng khá là vô định. Người ta chỉ nghĩ đến sứ mệnh sau khi đã đi một chặng và thấy tiếng nói của mình có trọng lượng”. Thực tế ấy khiến những người trẻ phải dừng lại, lắng nghe, nhìn nhận lại bản thân cùng với tác phẩm của mình.

Có người coi viết là một thói quen, để giải trí. Có người lại coi viết là một trạng thái không thể đè nén của cảm xúc, đòi hỏi phải được giãi bày, nhất định phải giãi bày. Viết là một cách để sẻ chia, để giải thoát bản thân khỏi nguồn cơn đau khổ nào đó. Nhưng, có người thì cho rằng viết là cách để truyền tải thông điệp, những quan điểm về đời sống xã hội, những suy nghĩ về lịch sử, văn hóa, con người; những triết lý nhân sinh... dưới góc nhìn của người cầm bút. Dù quan niệm thế nào thì khi tác phẩm hoàn thành, tư tưởng, tình cảm, kiến thức, vốn sống của anh đều lộ thiên. 

Vẫn biết những lời tâng bốc cùng với sự đánh bóng một cách có hệ thống của truyền thông có thể đưa tên tuổi của một người cùng với những tác phẩm hạng xoàng lên vị trí cao xa hơn những gì anh ta xứng đáng nhận được sẽ khiến nhiều người hoài nghi và mất niềm tin vào sáng tác. Nhưng, chúng ta cũng tin tưởng vào sự sàng lọc của thời gian và lời nhắn nhủ của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều đối với những người cầm bút: “Nhân loại hình như chưa bỏ sót một vĩ nhân nào của mình dù sớm hay muộn cho dù vĩ nhân đó sống trong một ngôi nhà 5 m2 và bị chính quyền không cho họ xuất bản một tác phẩm nào của họ trong hệ thống xuất bản của chính quyền. Sự lo lắng duy nhất của nhà văn là họ có viết được những tác phẩm thực sự lớn hay không. Ngoài ra mọi sự lo lắng khác không phải là lo lắng đúng nghĩa”.

Nhưng nhà văn, nhà thơ thế nào được coi là lớn? Tác phẩm như thế nào được gọi là lớn? Theo PGS.TS Bùi Mạnh Nhị: “Ở đâu cũng vậy, thời nào cũng vậy, thường một nhà thơ chỉ được coi là lớn khi có tư tưởng, dù rằng tư tưởng ấy có khi là bi kịch. Không phải ai cũng ý thức đầy đủ và sâu sắc điều này. Nhiều nhà thơ đâu ít tài nhưng họ mới chỉ có tác phẩm hay chứ chưa có tác phẩm lớn. Thơ họ mới chỉ dừng lại ở những cảm xúc, hay triết lý vặt, chưa bay tới, chưa chạm tới được tầng cao, tầng sâu của hệ thống tư tưởng; hoặc tư tưởng của họ chưa đủ lớn để thấm đẫm hay lặng khuất như có như không, mờ ảo, chênh vênh mà cũng đầy bản lĩnh sau các hình ảnh thơ, ngôn ngữ thơ. Nhưng là nhà thơ – tư tưởng không đơn giản! Đâu chỉ có năng khiếu, có tài – cái năng khiếu, cái tài dành riêng cho nghệ thuật. Đó còn là kết quả của những cảm xúc lớn, tri thức khổng lồ, của những dằn vặt, suy ngẫm “hành xác” tinh thần, kết quả của một trí tuệ luôn hướng tới những khái quát, suy tư triết học, từ mọi vật, mọi điều cụ thể trong cuộc sống”.

Nhìn nhận như thế để thấy rằng hành trình để trở thành một nhà văn, nhà thơ lớn đầy chông gai, có khi không bao giờ tới đích. Nhưng, những người cầm bút vẫn có thể hi vọng, bởi “những thành công lớn nhất, bây giờ và ngay cả về sau, đều xuất phát từ những giấc mơ”. Vấn đề là làm thế nào để biến giấc mơ thành hiện thực? Có người cho rằng mỗi tác giả cần phải có trong hành trang của mình kiến thức tổng hợp vững chắc, am tường lịch sử mĩ học; có tư tưởng lớn, tâm hồn lớn, có tài năng nghệ thuật lớn và có đóng góp đáng kể cho tiến trình thơ ca,... Có người thì cho rằng “trí tưởng tượng quan trọng hơn kiến thức”, “thành công không đến từ năng lực xử lý của trí óc mà đến từ trí tưởng tượng và tính sáng tạo”. Theo đó, đề cao vai trò của cái Tôi cá tính, cái Tôi sáng tạo trong việc sáng tác, tạo nên những tác phẩm vĩ đại, coi “nuôi dưỡng tính cá nhân rất quan trọng vì chỉ có cá nhân mới có thể đưa ra những ý tưởng mới mẻ”... Đó là về mặt lý thuyết, còn việc có thể trở thành một cái gì đó cao siêu hay không thì phụ thuộc vào khả năng của mỗi người. 

Con đường văn chương nghiệt ngã. Mỗi người cầm bút phải tự thắp cho mình một ngọn lửa, tìm cho mình một lối đi trên con đường hun hút, tránh dẫm lên dấu chân người khổng lồ để rồi bị lọt thỏm, mờ nhòa và biến mất. Chúng ta biết rằng trong tiến trình văn học của thế giới và Việt Nam, nền văn học đã tồn tại và vận động không ngừng. Mỗi thời đại, mỗi thế kỷ đều có những cá nhân nổi bật, góp tiếng nói hình thành nên diện mạo nền văn học của nhân loại và của mỗi dân tộc. “Thời thế tạo ra anh hùng hay anh hùng tạo ra thời thế” trước nay vẫn luôn là câu nói gây nhiều tranh luận. Chúng ta là ai trong cuộc đời này hãy cứ để sự khắc nghiệt của thời gian trả lời trong tương lai. Còn hiện giờ, trong hành trình khẳng định mình, tạo dựng và đóng góp cho văn học, những người trẻ với ý thức trách nhiệm, ngọn lửa từ tim và niềm đam mê không ngừng cho sáng tác đang nỗ lực hàng ngày, hàng giờ để viết nên những tác phẩm văn học.

Trong bối cảnh hội nhập với tác động của cuộc cách mạng thông tin và nền kinh tế thị trường như hiện nay, những người cầm bút trẻ được định hướng rõ ràng, xác định tâm thế “hòa nhập chứ không hòa tan”, tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa của nhân loại, nhưng cũng phải kế thừa, giữ gìn, phát huy truyền thống dân tộc. Vẫn biết giá trị cốt lõi của văn chương làm nên sự khác biệt giữa nhà văn này với nhà văn khác chính là sự sáng tạo. Nhưng, dù cho tư duy nghệ thuật có đổi mới đến đâu thì các tác phẩm văn học cũng phải bám sát những vấn đề lớn lao của đất nước, của dân tộc; những vận hội, những biến cố có thể xảy đến của thời cuộc; những ngóc ngách của đời sống xã hội, của thân phận con người. Văn chương phải là tiếng nói đấu tranh với cái xấu, cái ác; chỉ ra cái đúng, cái sai; phải bênh vực lẽ phải, bênh vực kẻ yếu; khơi gợi được lòng trắc ẩn, tình thương yêu, xóa bỏ thù hận giữa con người với con người. Đích hướng tới của văn chương không chỉ dừng ở việc phản ánh hiện thực mà qua phản ánh hiện thực, nhà văn gửi những thông điệp về tư tưởng, những chuẩn mực về tình cảm, hướng con người và xã hội tới những giá trị chân, thiện, mỹ. 

Con đường văn chương dằng dặc, chúng ta – những người viết văn trẻ mới chỉ đi được vài bước chân. Tiếng nói của chúng ta nhiều lắm cũng chỉ như gió thu lướt trên mặt hồ… có khi cũng chỉ gợn lên một vài cơn sóng nhỏ. Nhưng, dù thế, những người viết văn sẽ không dừng bút. Người ta chẳng từng nói: “Trên con đường thành công không có dấu chân của kẻ lười biếng”. Giải Nobel văn chương danh giá là giải thưởng dành cho cả quá trình dài sáng tác, nỗ lực và bền bỉ của tác giả để cống hiến cho nhân loại những giá trị nhân bản… chứ không phải dành cho những người bỏ cuộc giữa chừng.

Nếu coi “chữ viết là bản tiến hóa của ngôn ngữ” thì chúng ta cũng phải nhìn nhận văn chương chính là tinh hoa của chữ viết. Vì thế, văn chương không chấp nhận sự cẩu thả, dễ dãi, hời hợt,… như nhà thơ Nga, Maiacốpxki đã viết: “Phải phí tốn nghìn cân quặng chữ/ Mới thu về một chữ mà thôi/ Nhưng chữ ấy làm cho rung động/ Triệu trái tim trong hàng triệu năm dài”. Đó là cách để những người trẻ viết nên tác phẩm của mình!

Nguyễn Hải Yến